فشارخون بالا یکی از مهم ترین بیماریهای غیرواگیر است که در طی چنددهه اخیر شیوع آن در جوامع در حال توسعه افزایش چشمگیری یافته است. فشارخون بالا در فزونی بار بیماریهای قلبی ، سکته مغزی و معلولیت و مرگ و میرهای زودرس نقش دارد.

از آن جایی که فشارخون بالا در مراحل اولیه این بیماری ندرتا از خود نشانه بالینی بر جای می گذارد بسیاری از مبتلایان از بیماریشان آگاه نیستند . تشخیص زودرس و درمان مناسب فشارخون بالا منافع اقتصادی و بهداشتی درمانی متعددی خواهد داشت. آمار کشورهای متعدد نشان داده است که در میان افراد مبتلا به فشارخون بالا کمتر از ۶۰% تحت درمان هستند و کمتر از ۳۰% فشارخون کنترل شده دارند. درمان فشارخون سیستولی و دیاستولی تا رسیدن به حد فشارخون هدف ، با کاهش در بروز عوارض قلبی عروقی، شامل ۴۰-۳۵ % در سکته مغزی ، کاهش ۲۵-۲۰ % در سکته قلبی و کاهش بیش از ۵۰% در نارسایی قلبی همراه بوده است.

تعريف فشارخون 

قلب يك پمپ عضلاني است كه براي رساندن خون به تمام قسمت هاي بدن طراحي شده است. براي اين كه خون در شريان هاي اعضاي بدن جاري شود و مواد غذايي را به اعضاي مختلف بدن برساند نياز به نيرويي دارد كه خون را به گردش درآورد. اين نيرو فشارخون ناميده مي شود و عامل اين فشار، انقباض و انبساط و مولد آن قلب است. فشارخون به دو عامل مهم، يكي برون ده قلب يعني مقدار خوني كه در هر دقيقه به وسيله قلب به درون شريان آئورت پمپ مي‌شود (حدود 6 ـ 5 ليتر) و عامل ديگر مقاومت رگ، يعني مقاومتي كه بر سر راه خروج خون از قلب در رگ‌ها وجود دارد، بستگي دارد. با تغيير برون ده قلب يا مقاومت رگ، مقدار فشارخون تغيير مي‌كند. 

از آن جا كه پمپ یا تلمبه كردن خون توسط قلب به داخل شريان‌ها، ضربان ‌دار است، فشارخون بين دو سطح حداكثر و حداقل در نوسان است. در زماني كه قلب منقبض مي‌شود، خون وارد شريان‌ها مي‌شود و فشارخون به حداكثر مقدار خود مي‌رسد كه به آن فشارخون سيستول يا ماكزيمم(حداكثر) مي‌گويند و در زمان استراحت قلب كه خون وارد شريان نمي‌شود، با خروج تدريجي خون از اين شريان‌ها و جريان آن به سوي مويرگ‌ها فشارخون كاهش يافته و به حداقل مقدار خود مي‌رسد،كه به آن فشارخون دياستول يا مي نيمم(حداقل)ميگويند. 

بهترين راه براي پي بردن به مقدار فشارخون هر فرد، اندازه‌گيري منظم آن با دستگاه فشارسنج است. در هر فرد فشارخون را در دو سطح سيستول و دياستول اندازه مي‌گيرند و با واحد ميلي‌متر جيوه نشان داده مي‌شود. 

 

 

 

متوسط فشار ماكزيمم در حد طبيعي120ميلي متر جيوه و متوسط فشار مي نيمم در حد طبيعي80 ميلي متر جيوه است . اين دو سطح فشار خون به صورت يك كسر مانند 80/120 نشان داده مي شود كه عدد فشارخون ماكزيمم در بالاي كسر و عدد فشارخون مي نيمم در پايين كسر قرار مي گيرد.

 

جدول 1:طبقه بندي فشارخون در افراد بزرگسال

  سیستول(mmHg) دیاستول(mmHg)

فشار خون طبیعی يا مطلوب کمتر از 120 (119-90)   يا کمتر از 80 (79-60)

پيش فشار خون بالا 139-120   يا 89-80

فشار خون بالا مرحله 1 159-140   يا 99-90

فشار خون بالا مرحله 2 160 يا بيشتر   يا 100 يا بيشتر

 

 انواع فشار خون بالا

فشار خون بالاي اوليه ( Essential  ) : نوعي از فشار خون را كه علت خاصي براي آن قابل شناسايي نيست، فشار خون بالاي اوليه مي‌نامند و بيش از 95% موارد را شامل مي‌شود . 

فشار خون بالاي ثانويه ( Secondary ) : نوعي از فشار خون را كه براي آن علت خاصي قابل شناسايي است ، فشارخون بالاي ثانويه مي‌نامند و حدود 5% موارد را شامل مي‌شود. در اغلب موارد ، اين نوع فشار خون با درمان مناسب برگشت پذير است .   

 

عوامل خطرزمينه ساز فشار خون بالاي اوليه

همانطور كه ذكر شد بيماري فشار خون بالاي اوليه علت مشخصي ندارد ولي عوامل زير احتمال ابتلاء به اين بيماري را افزايش مي دهند :

1-سابقه خانوادگی: اگر والدين ، خواهر و يا برادر مبتلا به فشار خون بالا باشند، احتمال ابتلاء به فشار خون بالا در فرد زياد است .

2-سن و جنس : شيوع فشار خون بالا در مردان قبل از سن ۵۰ سالگی بیشتر از زنان است اما بعد از 50 سالگي به دليل يائسگی، شيوع فشارخون بالا در زنان افزايش مي‌يابد.

4-میزان چربي خون : اگرچه اختلال چربي خون به‌طور مستقيم در ايجاد فشارخون بالا دخيل نيستند، اما به دليل تغييراتي كه در جدار رگ به‌وجود مي‌آورند( تصلب شرايين يا سختي جدار رگ ها) ممكن است بيماري فشارخون بالا را تشديد نمايند.

5-مصرف دخانيات 

مصرف دخانيات نيز بطور مستقيم موجب افزايش فشار خون نمي شود، اما در دراز مدت بعلت ايجاد بيماري تصلب شرائين باعث تشديد فشار خون بالا مي گردند.

6- چاقي : احتمال ابتلا به بيماري فشار خون بالا در افرادي كه چاق هستند بيشتر است. چاقي‌هاي مركزي يعني چاقي‌هايي كه در قسمت شكم متمركز است(چاقي نوع مردانه) در ايجاد فشار خون بالا اهميت بيشتري دارند.

7- بيماري قند ( ديابت ) : بیماری دیابت زمينه ساز فشار خون بالاست و در افراد مبتلا به ديابت شيوع فشار خون بالا بيشتر از افراد غير ديابتي است و خطر بيماري قلبي ـ عروقي در اين افراد چندين برابر مي‌باشد، بنابر اين كنترل فشار خون در افراد مبتلا به ديابت و تنظيم قند خون در افرادي كه مبتلا به فشار خون بالا هستند، اهميت زيادي در كاهش احتمال خطر بيماري‌هاي قلبي عروقي دارد.

8-كم تحركي و نداشتن فعاليت جسماني: كم تحركي مي تواند منجر به چاقي شده و چاقي يك عامل خطر زمينه ساز فشار خون بالا است .

9- مصرف نمك :بین مصرف نمک بیش از نیاز بدن و فشارخون بالا ارتباط وجود دارد. واکنش افراد به میزان نمک رژیم غذایی متفاوت است و افراد سالمند نسبت به نمک حساس تر هستند. 

۱0. مصرف الکل : اگر بطور مداوم مصرف شود موجب افزایش فشارخون می شود.

 

علائم بالینی فشار خون بالا

افرادي كه مبتلا به فشار خون بالاي اوليه هستند، ممكن است سال ها بدون علامت باشنـد و از بيماري خود اطلاعي نداشته باشند و زماني دچار علائمي مثل سردرد در ناحيه پس سر ، سرگيجه، تاري و اختلال ديد ، درد قفسه سينه ، سرگيجه، خستگي زودرس و خستگي زودرس و طپش قلب، تنگي نفس شبانه و يا هنگام فعاليت و دردهاي قفسه سينه، مي شوند كه دچار عوارض فشار خون بالا شده اند.

اگر فشارخون به طور حاد افزايش يابد ممكن است بيمار دچار سرگيجه و تشنج شده وحتي به اغماء برود.

تنها راهي كه مي توان به افزايش فشارخون پي برد ، اندازه گيري فشار خون بوسيله دستگاه فشار سنج است .

عوارض بيماري فشار خون بالا

فشار خون بالا سبب آسيب به كليه(نارسائي كليه) ، اختلال بينايي(از تاري ديد تا كوري و خونريزي ته چشم )، قلب(سكته قلبي و نارسايي قلبي) و مغز(سكته مغزي) مي شود و به همين دليل فشار خون بالا بيماري خطر ناكي به حساب مي آيد . 

 

درمان بيماري فشار خون بالا

فشارخون بالاي اوليه درمان قطعي ندارد و احتمال بهبودي كامل بسيار نادراست، اما اگرفشارخون بالابه موقع تشخيص داده و درمان شود و بيمار بطور منظم تحت مراقبت باشد، قابل كنترل است و مي توان از عوارض آن پيشگيري نمود. در فشارخون بالاي ثانويه اگر علت و بيماري كه سبب ايجاد فشارخون بالا شده است درمان شود، در اكثر موارد فشارخون به وضع طبيعي برمي گردد و بيمار بهبود مي يابد.

 

 

 راههای پیشگیری از ابتلا به بیماری فشارخون بالا

       اصلاح شيوه‌هاي نامناسب زندگي يكي از راه‌هاي مهم پيشگيري و كنترل فشارخون بالا است.بيماران مبتلا به فشارخون بالا به ويژه در صورت وجود عوامل خطرآفرين ديگري مانند ديابت ، فعاليت بدني كم و ...بايد در جهت اصلاح شيوه‌هاي نامناسب بيشتر توجيه و ترغيب شوند . به اين ترتيب ، حداقل مي‌توان داروي مصرفي و يا تعداد دفعات نياز به دارو را كاهش داد. اصلاح شيوه‌هاي نامناسب زندگي از راه‌هاي زير امكان‌پذير است:  

1. كاهش وزن : حدود 5/4 كيلوگرم كاهش وزن در افراد داراي وزن بالاتر از حد مطلوب به كاهش فشارخون واز طرفي ، كاهش مقدار مورد نياز دارو براي تنظيم فشار خون و عوامل خطرساز بيماري عروق كرونر مانند ديابت و هيپرليپيدمي منجر مي‌شود، بنابراين توصيه مي‌شود تمام بيماران هيپرتانسيو وزن خود را كم كنند و كالري متعادل دريافت دارند و ميزان فعاليت بدني را افزايش دهند. 

2. داشتن فعاليت بدني : افراد داراي فعاليت بدني كافي و ورزش منظم ، مي‌توانند از طريق كاهش وزن بر ميزان اختلالات چربي خون و فشار خون بالا تاثير گذاشته و در نتيجه ، خطر ابتلا به بيماري عروق قلب ومرگ و میر ناشي از آن را كم كنند.  حداقل30 دقيقه راه‌پيمايي متوسط در سه روز  هفته كه همراه با افزايش تعداد ضربان قلب و تنفس باشد ، موجب كاهش فشار خون مي‌شود.

3. کاهش مصرف نمک: در حال حاضر توصیه می گردد مصرف نمک طعام به میزان کمتر از ۵ گرم در روزمعادل یک قاشق چایخوری سرخالی برای هرفرد (این مقدار یعنی پخت غذا با نمک کمتر، خودداری از افزودن نمک به غذا در سر سفره و خودداری از مصرف غذاهای شور و فرآیند شده) و 1.5 گرم در روز برای بیماران مبتلا به فشار خون بالا محدود گردد 

4. مصرف پتاسيم : از طريق رژيم غذايي حاوي پتاسيم مي‌توان از پيشرفت فشار خون بالا پيشگيري كرد و فشارخون را به آساني کنترل نمود.. با وجود مصرف سبزي‌ها و ميوه‌هاي تازه در رژيم غذايي ، پتاسيم مورد نياز روزانه تامين مي‌شود . 

5. قطع مصرف الكل : مصرف منظم الكل باعث افزايش فشارخون در مردان و زنان مي‌شود و در جوامع درگير با معضل الكليسم ، بروز فشارخون بالا نيز چشمگير است.در صورت  كاهش ميزان مصرف الكل ظرف 1 الي 4 هفته، فشار خون نيز كاهش مي‌يابد. 

6. محدوديت دريافت كلسترول 

7. ترك سيگار : به تنهايي مهم‌ترين اصلاح شيوه زندگي در تمام بيماران مبتلا به فشارخون بالا است..بيماران مبتلا به فشارخون بالا و مصرف كننده دخانيات در مقايسه با بيماران غيرسيگاري، 3 تا 4 برابر بيشتر در معرض خطر حمله قلبي و سكته مغزي هستند. 15 سال بعد از توقف ترك سيگار، تهديد خطر بيماري‌هاي قلبي عروقي شبيه افرادي مي‌شود كه اصلاً سيگار نكشيده‌اند.

جهت دریافت مطالب بیشتر بر روی لینکهای زیر کلیک کنید
متن آموزشی بهورزان در برنامه کشوری پیشگیری و کنترل بیماری فشار خون بالا
مطالب آموزشی روز جهانی فشار خون ( سال 1401)